Zahau Fanger - A sim tu Pu Hrang Tin Duh (Zawlte)

Zahau Fanger - A sim tu Pu Hrang Tin Duh (Zawlte)

Zahau nunphung (Fanger) thuhla

(Simtu – Pu Hrang Tin Duh)

          Fanger ti hi Zahau miphun  pawl ih tongkam hman mi a si ih phunhnam hrekkhat cun tho, dawngpui, minkut tla an tiih mah le kawh daan ciar a um ih kan nih Zahau hin Fanger tiin kan ko. Fanger ti mi hi kumthar, rawl an vur thluh hnu ih an tuah mi a si ruangah kumthar puai khal a rak si. Cule khua hlan ih kan pipu san ih um daan malte ka run rel kei ih kan pipu san ah hin rawl an rak ciin tikah hin fur rawl, thaal rawl tiin an rak ciing ih fur rawl ah hin fang ngai kan tiih hrekkhat cun buh hlun tla an tiih Kawl tong cun satsan an tiih mirang tong cu Milet kha mi fangfang fate kha an ei har; staple food an ti mi an rak hman mi a si ih cule vainiim thawn ei har ih an rak hman mi a si. Kha kha fur rawl an rak ti. Cule thaal rawl ahcun bête, busul, tanthe, kawhra, ba, phiang ti vek pawl kha thaal rawl an rak tiih phiang tla hi cu kumthum veikhat an rak ciing ih cu cu khua hlan lai ih an rak ei mi a si.

            Tu lai san thawn cun a dang ih fangcang kan ciin tikah a kumthar tla a bang aw nawn lo. Kha mi an lak theh kha fanger thla an tiih tu lai mirang calendar thla a si len cu August thla hi kan ti le a huap thei deuh bik ih a thla ciahciah cu a si lo. Kawl thla a si le cu vua su, vua khawng an ti mi karlak kha a si ih mirang thla cu August - September thla karlak hrawng kha a si. Cunah hin kum an rak vuai thluh ih fur kha an lak ih an rak lak, an rak khawm theh tikah an lungawinak ah fanger kha an rak tuah ih kumthar puai tiih an rak hman mi deuh kha a si. Cule khua hlan lai fanger an rak tuah daan le tu lai san ih kan tuah daan kha a bang aw lo deuh ih tumtah mi le rak tuah san kha a san kha a bang aw lo. Khua hlan lai ahcun nili sung an rak tuah. A nikhatnak hi Mual tlang sum an rak tiih cule sangkhar sum tla an rak tiih fala, tlangval, mino le nupi nu no deuh pawl suak thuan, suak thei pawl hmuahhmuah kha mual ti mi hi khua tin in mual an nei. Ziang ruangah tile Khuang an rak cawinak hmun kha an rak tuah cio tikah kha kha mual ti a si ih cu mi cu mual tlang tiah kan ko theu ih cu nah hin sang an tuah ih an deng ih nuam tak in an nikhat nak cu sang tuah in an caan an rak hmang. Cule zaanlam ah sang an ei ih dang dawh kan ti ih tlun lam ah khan an thlai ih  nauhak rual kha an dawh ih kut ih lak awih lo kaa khan an hun ei ih cu mi kha nuam zet in nikhatnak kha an hmang.

          Cule a nihnihnak ah hi cun Zarhpi ni an tiih thupi zet ih an hman ni, a ni hnih nak tu ahcun khai Zarhpi ni ah khan cun mithi thlarau pawl kha an hung tel ih mithi thlarau pawl thawn kan um khawm a si ti khan an rak ruat. Cu tikah kha khai mithi thlarau pawl hrangah zubel an beng sak ih kha hi hi nan vo a si; khua ih a thi cia zo mi mithi thlarau pawl hrangah tin an beng ih kha tiin zu an in khawm ih kha ti khan raibia, khuasia, khuavang rak bia an si tikah an nat khal le khua sia in in ti na an ti, curuangah rirai an rak tiih natsia rirai pawl nat tha lo kan ton theu mi pawl kha hlo thluh seh, suak uh an tiih iin tiin ah kha an lut ih far an vang ih zaan ah sun ah kha tiin raisia suak uh, natsia suak uh, kha tiin an dawi ih tu kumthar sungah hi natnak hi hlo thluh seh tiin an rak au ih kha tiin nauhak khal in upa khal in inn tin ah kha tiin natsia an rak dawi. A nihihnak ahcun kha tiin an rak hmang.  

          Cule zaute zik ah khin thing tek in hlam phel kan tiih mi oo bel (lei bel) a kuai mi kha mi par ah khan meisa kha khu ngongo in an tiik ih khai a khu kha ziang ha an duhsan ti le khai natsia, khuasia, khuavang pawl ih nat ter thei nak hmuahhmuah kha khai meikhu in a dawi hlo thluh ti kha an rak ruahnak ah a si. Cu mi an rak tuah mi khi pul mei suah an rak ti. Pul mei suah kha khuasia, khuang, rai sia, natsia tha lo hmuahhmuah dawinak a si. Rirai ti tikah khin rai an thawi ih an lungkim lo tikah mi an naa ter ti mi kha um lo dingin kha mi an dawi nak pawl kha nah kha pul mei suah kha an rak tik ih kha ti khan an rak hmang.

          Cun nithumnak ah hin cun nilen sun an tiih an colh um sun a si. Kha nah kha an um huahhi ih cule zu le sa an in ih khuate hla tla an sam ih phai leng hla tla an sak ih khuang hla tla an sak ih hla phun hi zahau hin phun tampi kan nei. Kan cauk tuah mi ah hla phun hmuahhmuah hi kim ten ka rak ngan thluh ih khuang cawinak hla tivek pawl an tthat nak, an sinak, an porh awk nak, cule mi ih an va lawm nak ti vek pawl hla kha an phuah ciamco ih kha kha an sak ih nuam zet in khai nilen sun ah kha nuam zet in an hmang. Culen fala inn ah khan burlen ti mi kha a um ih tlangval le pathlawi pawl kha nupi tul sal an si ruangah fala kha an leng ih ihbur an tiih an inn ah kha an va riak. A phuaihphuaih in, a burbur in an va riak ih cu mi kha ihbur len an ti ih kha pawl kha an ihbur len inn ah khan khai nilensun ah cun zaanriah an ei khawm ih rawl an heel tlang ih nuam zet in hla an sak ih zan men an tiih sun ih an sak khal le zan men thotho. Kha kha laitong ih kan kawh daan ; hla an sak ih khuang an tum khi zaan an meng tiin kan rak ti. Zaan ih hlasak lawng kha zan meng si awm tak ti vek khi si lo. Lai tong ti fam cu zaan an meng dupdo, cun sun khal ah sunvu zaan an meng kan ti. Sun an meng ti cu um lo. Tong kha cu vek te te kha si.

          Cule a nili nak ah khi cun Arthing sun a si. Arthing sun ti cu ar kha reh reprep in a um ti nak khi a si. Colh um, lo feh kha an kham. Khaisun arthing sun ah cun zo hman lo an feh lo. Kha ti khan inn an um ih nuam zet in colh ni vek khin an hmang ih cu le khai sun ah khan an khua sung ih khuangcawi lam tum tu an um a si le ‘Kha! Nan khuangcawi kha cawi hlohhlo uh law!’ an tiih an ra thangphawk ciamco ih an va forh. Nilinak cu kha tiin an rak hmang. Kha mi kha khuahlan kan pipu san ih fanger an rak hman san daan a si. Cule fanger ti cu er ti mi hi cu hrawp ci, tu lai tong cun cancerh ha deuh in an rak suang. Ha deuh in sa le thlaihnah thawn an rak er. Zu le sa le rawl khal an ei thotho ih nuam zet in kan kumthar a si, kan thar verver ding, natnak khal kan ngah nawn lo ding, raisia khal in in tlung nawn lo ding ti mi ruahnak in kha mi an rak tuah nak a si. Cu tawk san lai ih rai bia san, khuavang biak san lai ahcun kumthar puai, hi mi fanger puai a rak thupi nasa. Thinlung thiang viarviar in kumtin an rak tuah tikah cun an thinlung kha a nuam. Tu lai san cu Christian san kan si ih santhar tla a si ih fimsan tla a rak si ih thiam san tla a rak si tikah tu lai ahcun ran an that ih, caw, vok, mee tivek kha kan that ih rawlei khawmnak ah kan hmang. Cule cutawk rawlei khawmnak ih kan hman tik ah nuam zet in pipu pawl ih hla a thiam tu pawl kha kan sak ter ih kha tiin kan sak ciamco theu. Tlangpi thu cun khuang hla, thaileng hla, khuate hla, elriathla tivek laivum, lal vung, larone ti vek kha kan sak ciamco theu.

Tu lai ahcun mino pawl a thei ban deuh lo cun aw hi vek hla kan nei dah a si tiin thei hai seh tiin kan sak. Hla sak tikah hin zu rit ih sak men si lo in fimhring pakol in kan sak. Cu cu tu lai ah pawlkom awknak, pakhat le pakhat nelawknak, fellowship awknak, duhdawtnak lang sinsin ih minung cu kan pawlkom ih rawl kan ei tlang le kan duh aw. Sa tla kan suah awk a si le kan hminsin ta. I duhdawt a si kan ti. Kan pawlkom awknak ah Fanger kan hmang. Kan tuah san mi ngaingai cu 1. Kan pipu daan kilkhawi nak, kan nunphung, thilri pawl, thuam le thil kilkhawi in tuah duhnak nei in mino pawl in kan pipu daan thuam pawl hi ti a si ti kha an theih nak dingih kilkhawi kan duh. Thuthimnak ah: lupawng, a kap ta khi lengzap thlai kan ti. Lengzap thlai hi cu a thupi zet. Hi ti hlum men kha a si lo. Khua hlan ahcun a leng zap a thlai ti a si ih mi uk tla ih an rak feh tikah lupawng ah hin lengzap an thlai ih a rak thupit ter mi a si. Tui ka sin mi cu zahau puan ah cun ton lo puan an tiih hi hi hla hman ah an phuah.

Ni sawmthum puan bil muran lei zun lo ti vek tla khin hla an rak phuah ih hi hi ni sawmthum tah mi puan rori a si. A cak zet pawl in a rin ih rin mi a si; tah men mi a si lo. Sakuhhruk in an rin lut mi a si. Hi hi kan puan sang bik a si. Hi hi siapi man an rak ti. Khua hla siapi man thawn an rak thleng awk mi a si ih tu lai tla cu siapi man tla cu ting hleinga lai a man ih hi hi ting hleinga man tinak si mei. Cun a sen mi sawn cu cawnglak kan tiih hi khal khi zahau puan a si ih cawnglak puan hi zo hmuahhmuah ih khal ih sin theih a si ih cule puanpakhat kan sin lo mi a um ih siathlan puan kan tiih cu cu sia that pawl, khuang cawi ti vek ih sia that, sia hra that ti vek lo ih sin a theih lo. Tu cu puan ziang khal hi kan za ten kan sin thluh men. Santhar a si vekin. Hi thuam pawl tha ten kilkhawi duhnak a si. Cu le thil thuam kilkhawi tha dingah le ngainat nak nei dingin, duhnak nei dingin mino pawl tlan kan pipu thil tin ziang hman siar lo ih um men si lo in sunloih dingin kan ruahsan thawn kan rak tuah.

2. Lungrualnak, pawlnel awknak le duhdawtnak kha karh ter zai ter vivo seh ti kha kan duhsan a si. Curuangah Falam tla ah cun Zahau fanger puai kan tuah ah hin tui kan dung netabik ih ka hohanak ih kan tuah ah tla cun voikhat tuah ah ting 35 kan cem. Minung kha tu fang ah cun Pathian in thluasuah in pe ih Zahau hi inn 300 hrawng Falam ah kan um ih kha mi ruai pi vun theh ih thil tul hmuahhmuah vun ti ah cun kha zat lai kan cem. Kha ti tete khan a har zet ko nan kan tuah duhsan hi a thupi zet in kan ngai ih kan tuah ringring theu nak a si. Cule hmailam ah malte hi kan fanger tuah dan tla thuron ka pek duh mi cu 1. Kan tong kha a bang awk lo tikah hrin dang tete kan um tikah hrekkhat in kan sim zo bangin dawngpui, dawngpi, ti tla in an tiih mah le kawh daan in, cun tho tla an tiih funfut tiin tla a ko tu an um ih cule minkut tiin an rak ko ih kut tihi  October thla hi lai tong ih siar in kut tiin an rak ko.

A thla hmin tinak a si. Kan nih zahau hin fanger tiin kan rak ko ih cu tik ah hi hi hmunkhat ih kawh thei daan ah hi lai kumthar tiin a dang kha ko tuk nawn lawn lai kumthar tiin ko sehla tla a tha zet. Nan thuanthu thei hrangah cun lai thuanthu ti mi hi hi tiin a rak um. 1961 hrawngih lai tlawng ka rak kai lai ah Laitlun ih suak mi lawng hi lai mi tiih kawh a si tiin ca pakhat ah ka rak hmu.

         Cu tikah cun hi tawk Lailun suak lo tampi an um ih kan laitlang ah hin curuangah lai kumthar ti hnak in a sang deuh mi, a huap kau deuh thei mi Chin kumthar ti hin hmai lam ah hmang sehla; cu mi cu khi kawl ram lam ih um mi hrin ti loih Tihbet ram ih a rung suk mi hmuahhmuah Chin Hnit Tit Ku tiin kawltong tla hin um thei sehla, curuangah Chin Kumthar kan hmang ding ti khin hmailam ah ti thei sehla zawi miphun ti khal um lo in a huap thluh. Curuangah hmailam ahcun Chin Kumthar ti sawn sehla kan zaten in huap ih Lai kumthar kan ti tikah Hakha pawl in Lai hawlh an tiih kan mah lawng hi si lai an tiih a Lai si hman hi kan cuh aw rero ih ngaingai ahcun Sun Thla khua kiang ih Lailun kua sungih rak suak, Thuan Khai ih hrin rak suak tu lawng hi Lai tiin an rak ko ti tla in thuanthu a um ih cu mi cu a si rori ti cu kan ti ngam lo ih hman sehla thuanthu ah ca in a um tikah a rak thei tu kan pipu san ih cathiam sang tha ih an rak theih mi, ca ih an rak ngan mi a si tikah thuphan men cu a si lo ding.

             Curuangah Chin kan ti cun Chin  Kumthar ti khan in huap thluh ih cozah lam hman ah Chin Hnit Tit Ku Nih ti hin rikhiah nei thei sehla, thim nak ah tui thla hi October thla a si ih cun hrekkhat in fanger kha August le September karlak a si ih kan ti ruri ruangah October 10 hrawng, ni 15 hrawng hi Chin Hnit Tit Ku a si tiin zapi lungkim thei in rel khawm thei sehla Chin Kumthar ni hi rami cazah hnen khal ah zung pit ding tiang khop in feh tan thei ding mi thil hi a si. Curuangah Karen Hnit Tit Ku Nih  cu zungpit rori si cuh. An nih cu cu tiin an nei zo ih an rak fim. Kan nih lai mi Chin miphun hi nei ve leh dingin tu hnu lam kan fale kum 50, 100 a rei ahcun Chin Kumthar ni tiih a rak um kha cun Kumthar ni kha kan tuah tlang thluh dingih a tha zet ding. Tufang boruak ahcun kan dinhmun ah rem ti lo an tampi men ding nan hmailam ah cun thil tha a si ding tin ka ruat ruangah Chin Kumthar ti hin ko thei sehla ti hin thuron ka pek duh zet a si.